Το ιστορικό χωριό, διαμέρισμα σήμερα του δήμου Πλατανιά, το συναντάμε στο 16,5 χλμ. του δρόμου προς Κίσσαμο. Η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων, όπως δείχνουν τα σχετικά αρχαιολογικά ευρήματα.

Συγκεκριμένα στη θέση Καυκάλες βόρεια του χωριού, έχει ανακαλυφθεί θολωτός τάφος υστερομινωικής εποχής από τον οποίο ανασύρθηκαν (παρά το γεγονός ότι είχε συληθεί) αρκετά όστρακα και δύο σφραγιδόλιθοι, ο ένας από χαλκό και ο άλλος από αχάτη με απεικόνιση ελαφιού. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Paul Faure ετυμολογεί το τοπωνύμιο από τη λέξη μάλαμα (χρυσός) με το σκεπτικό ότι ίσως υπήρχε ορυχείο χρυσού στην περιοχή.

Η περιοχή αναφέρεται πρώτη φορά στην επαρχία Κυδωνίας το 1577 από το Fr. Barozzi με την ονομασία Maleme και από τον Καστροφύλακα με την ονομασία Maleme et Venerocori με 101 κατοίκους το 1853 και με 28 οφειλόμενες αγγαρείες.

Το Μάλεμε, με την ίδια ονομασία πάντα, διάβηκε τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και τα χρόνια μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό μέχρι σήμερα. Οταν οι Τούρκοι άρχισαν να φεύγουν από την Κρήτη ήρθαν εδώ αρκετές οικογένειες από τους Λάκκους:

“Το χωριό εγίνηκε” από τους κατοίκους που ήρθαν από τους Λάκκους, στα χρόνια 1832 -1842. Επειδή οι βοσκοί των Λάκκων χρησιμοποιούσαν τα ακρωτήρια Σπάθα και Γραμπούσα για βοσκότοπους τους χειμερινούς μήνες, ανεβοκατέβαιναν κάθε χρόνο και περνούσαν από το Μάλεμε. Όταν πια επέκειτο η φυγή των Τούρκων, εκείνοι πρότειναν σε κάποιους από αυτούς, οι οποίοι ήταν από την οικογένεια των Παρασκάκηδων, να αγοράσουν περιουσία στο Μάλεμε. Αγόρασε ένας και μετά και ακολούθησαν και άλλοι, που ήρθαν στο Μάλεμε και το Ξαμουδοχώρι. Όταν ήρθαν στο Μάλεμε δεν υπήρχε εκκλησία. Πηγαίνανε λοιπόν στα γύρω χωριά για τα Χριστούγεννα και την Ανάσταση. Είχαν αναθέσει σε κάποιον να τους ξυπνά το βράδυ για να πάνε στη λειτουργία. Κάποια χρονιά όμως ο τελάλης ξέχασε να τους ξυπνήσει, με αποτέλεσμα να πάνε στην εκκλησία πολύ καθυστερημένα και να μην κοινωνήσουν.

Τότε αποφασίστηκαν και είπανε:

Πρέπει να χτίσουμε εδώ μια εκκλησία. Να βρούμε ένα τόπο και να πάρει καθείς από μια πέτρα να τη ρίξουμε εκεί.

Επειδή πολλοί κάτοικοι του Μάλεμε ήταν από τους Λάκκους, όπου υπήρχε ο Ναός του Αγίου Αντωνίου, αφιέρωσαν το ναό του Μάλεμε στον ίδιο Άγιο.

Κάτοικοι της περιοχής, από την οικογένεια των Γαλάνηδων, έδωσαν το οικόπεδο και έτσι εχτίστηκε ο παλιός Άγιος Αντώνιος, ένας μικρός ναός με αψιδωτή στέγη (περίπου το 1840).

Με τον καιρό η ανάγκη για μεγαλύτερο ναό άρχισε να γίνεται αισθητή. Καθοριστική ήταν η βοήθεια εκείνων που παραχώρησαν τη γη, μεταξύ αυτών ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης, ο οποίος, έδωσε την κυρίως έκταση και οι Γαλάνηδες, οι οποίοι είχαν ήδη παραχωρήσει το οικόπεδο όπου χτίστηκε ο πρώτος Άγιος Αντώνιος.

Το 1918 θεμελιώθηκε η μεγάλη εκκλησία. Όταν έπρεπε να σκάψουν τα θεμέλια, υπήρχαν δύο απόψεις. Η μία έλεγε να κτιστεί ένας νέος ναός λίγο μεγαλύτερος από τον πρώτο και η άλλη άποψη, η οποία και επεκράτησε, υποστήριζε ότι ο νέος ναός πρέπει να είναι μεγαλοπρεπής και επιβλητικός : από εκεί έμεινε και η φράση “Τράβα κορδέλλα” την οποία έλεγαν οι κάτοικοι στον εργολάβο που μετρούσε τις διαστάσεις για το σκάψιμο των θεμελίων του ναού. Η φράση αυτή σήμερα χρησιμοποιείται μεταφορικά για να δηλώσει γεγονός ή κατάσταση που προβλέπεται να έχει μακρά συνέχεια.

Τα εγκαίνια του ναού έγιναν το 1938.

Μετά, ήρθε ο πόλεμος:

Οι Άγγλοι ήθελαν να κατασκευαστεί το αεροδρόμιο στο Μάλεμε. Οι κάτοικοι του χωριού παραχώρησαν τις αναγκαίες εκτάσεις. Άλλωστε τα παιδιά τους ήδη πολεμούσαν στην Αλβανία.

Στη Μάχη της Κρήτης οι Γερμανοί είχαν στόχο να καταλάβουν το αεροδρόμιο του Μάλεμε, καθώς μόνο τότε θα υπήρχε ευχέρεια καθόδου των αεροπλάνων τους. Αυτό το κατόρθωσαν το βράδυ της δεύτερης μέρας της Μάχης. Μέχρι τότε τα αεροπλάνα τους έπεφταν στίβα, χτυπημένα από πολυβόλα, κανόνια, ακόμα και επάκτια, αλλά κυρίως από τη θέση Μάχης στο ύψωμα 107 της Βλαχερωνίτισσας. Εκείνο το βράδυ δεν είχαν κατορθώσει οι Άγγλοι να στείλουν εφεδρείες στο ύψωμα. Η τηλεφωνική επικοινωνία είχε διακοπεί. Κατά πληροφορίες αποφάσισε ο διοικητής του Αγγλικού στρατεύματος που υπήρχε στον Πλατανιά και έστειλε αγγελιοφόρο να πάει στο ύψωμα και να γυρίσει να πει τι συμβαίνει. Ο αγγελιοφόρος δε γύρισε ποτέ.

Με το που ανέβηκαν οι Γερμανοί στο ύψωμα 107, έπεσε η Κρήτη.

Το χωριό στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής είχε ερημώσει. Οι κάτοικοι αναζήτησαν καταφύγιο σε άλλα χωριά:

Μετά την κατάληψη του χωριού, μέρος του Μάλεμε έγινε στρατόπεδο αιχμαλώτων. Υπήρχαν πέντε με έξι χιλιάδες αιχμάλωτοι, Έλληνες και Άγγλοι, μέσα στα συρματοπλέγματα. Μέσα στο στρατόπεδο ήταν και ο Άγιος Αντώνιος. Όταν οι Γερμανοί άδειασαν το στρατόπεδο χρησιμοποίησαν την εκκλησία ως αποθήκη για ανταλλακτικά αεροπλάνων. Αυτό έγινε η αιτία να βομβαρδιστεί επανειλημμένα ο ναός από τους Άγγλους.

Το Μάλεμε είχε άλλες τρεις εκκλησίες στην περιοχή του αεροδρομίου. Στο κέντρο του αεροδρομίου, περίπου 200 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, υπήρχε ο Άη Γιώργης. Χαλάστηκε για να γίνει το αεροδρόμιο. Εκεί κοντά ήταν το κοιμητήριο του χωριού και ο ναός της Αγίας Μαρίνας, τον οποίο εχάλασαν οι Γερμανοί επειδή έδινε στόχο για βομβαρδισμό του αεροδρομίου. Τέλος ο Άγιος Ιωάννης, ο οποίος υπήρχε εκατό περίπου μέτρα πριν τη γέφυρα του Ταυρωνίτη, χαλάστηκε για τον ίδιο λόγο.

Το χωριό είχε εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής:

Μέναμε στ’ άλλα χωριά, όπου γνώριζε καθένας. Εμείς ειδικά πήγαμε στο Ντερέ τις πρώτες μέρες. Ύστερα πήγαμε στη Λίμνη, μετά στο Κοντομαρί και στην Κίσσαμο. Το χωριό μας εμαρτύρησε από κάθε άποψη.

 

Μετά την απελευθέρωση, όταν πια το χωριό συνήλθε, άρχισαν να επουλώνονται και οι πληγές στα κτίσματα. Το σχολείο είχε πληγεί από τους βομβαρδισμούς. Κάτω από το δάπεδο είχαν σκάψει καταφύγιο οι Γερμανοί. Το κτίριο κρίθηκε πλέον ακατάλληλο. Μέχρι πρότινος το σχολείο στεγαζόταν στην αίθουσα πολιτιστικών εκδηλώσεων, η οποία υπάρχει δίπλα στον Άγιο Αντώνιο. Σήμερα υπάρχει το άρτιο σχολικό κτιριακό συγκρότημα Μάλεμε. Το εξατάξιο δημοτικό σχολείο (και νηπιαγωγείο) συγκεντρώνει παιδιά από όλα τα γύρω χωριά. Το κοιμητήριο μεταφέρθηκε σε μια πλαγιά νότια του χωριού. Εκεί οικοδομήθηκε και ο νέος ναός της Αγίας Μαρίνας, ο οποίος εορτάζει πανηγυρικά κάθε χρόνο στις 17 Ιουλίου.

Από το τραγικό μεγαλείο της Μάχης της Κρήτης και από τις ζοφερές μέρες της γερμανικής κατοχής σήμερα έχουν απομείνει οι μνήμες. Στο Γερμανικό νεκροταφείο Μάλεμε, 1 χλμ. έξω από το χωριό, αναπαύονται τα οστά των Γερμανών στρατιωτών οι οποίοι έλαβαν μέρος στη Μάχη της Κρήτης.

Το Μάλεμε, περιοχή θερινού τουρισμού, αποκτά, όπως συμβαίνει με όλα τα παραθαλάσσια χωριά ταχύτερους ρυθμούς ζωής και περισσότερη κίνηση το καλοκαίρι. Το χωριό διαθέτει πλούσια ξενοδοχειακή υποδομή. Κατά μήκος της παραλιακής ζώνης υπάρχουν πολλά εστιατόρια και καφετέριες. Στο χωριό λειτουργεί μόνιμα αγροτικό ιατρείο. Υπάρχει επίσης φαρμακείο, παντοπωλείο, κατάστημα τουριστικών ειδών, περίπτερο και δύο παραδοσιακά καφενεία. Στο Μάλεμε λειτουργεί Πολιτιστικός Σύλλογος και υπάρχει αίθουσα πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Το Μάλεμε έχει χαρακτηρισθεί με υπουργική απόφαση ως η ιστορική έδρα του Δήμου Πλατανιά.